بوراسی کاظیم خان داشی ایگیدلرین سیر داشی
«بوراسی کاظیم خان داشی، ایگیدلرین سیر داشی»
«کاظیم خانلا سیلاح داشلاری ماواتل کندینده» ساغ الدن اوچونجو نفر اوزون پالتووایله، جانعلی بی،کاظیم خانین قارداشی ــــ جانعی بیین یانیندا یئره ایله شن، رستم جانعلی نین اوغلو ـــــ رستمین یانیندا ایله شن، وکیل اکبرــــــ آیاق اوسته قره پالتووایله دوروب، سینه سینه فیشنگ حماییل ائله ین کاظیم خان اؤزو ــــــ کاظیم خانین سول الینده سیلاح ایله دوران داداش بی ـــــ داداش بیین سول الینده دوران سیید حسن ـــــ صفین سول الیندن ایکینجی نفر، جعفر فراشباشی»{1}
یازار: محمدعلی ارجمندی ـ آغری درگیسی ـ سایی 110
هولاکو،گووور قالا، قیرخلار، تلا، قیزیل داش، کاظیم داشی،و... بو داش تاریخ بویو چوخلو آدلاری اؤزونه گؤرمکله برابر، چوخلو آدلیم اینسانلاری دا قورویوب. آلپ ارتونقا دان توتدو قرخلار آدیلا تانیلمیش قیرخ ایگیده تای، و البته هولاکو خان کیمی بیر جهانگشانین خزانه سی، صفی الدین اورموی نین میزبانی، وکاظیم خانا تای بیر قارتالین یوواسی ساییلیب.
بو داشین کئچمیشینه آیید چوخلو کیتابلاردا بؤیوک یازیچیلارایله عالیم لرین او جومله ده ن ابن مسکویه، طبری، خواجه رشید الدین فضل ال..، یاقوت حموی، ابوالقاسم فردوسی، میرزا رشید ادیب الشعرا، محمد تمدن، معتمد الوزاره، ماللا ایسماعیل سیپهر و...یازیلارینا راست گلمک اولار، بو قیسا یازیدا اونلارین بیر نئچه سینه ایشاره اولوناجاق.
421 اینجی قمری ایلده «ابن مسکویه» آدیلا تانیلمیش «احمد بن محمد بن یعقوب» بویوک تاریخچی، طبیب، هابئله فیلسوف تجارت الامم آدلی کیتابیندا، بو داشی «گووور قالا» آدلاندیراراق یازیر: «هولاکو خان بو قالانی یئنی دن سهمانلاییب تیکیر او فرمان وئریر بغداد دان هابئله باشقا اؤلکه لردن گتیریلمیش غنیمت لری، قیزیل لاری بو قالا دا باسدیرالار.
سونرالار همین بو قالا هولاکو خانین مزاری اولوب واونو بورادا تورپاغا تاپشیرما قیلا میللت طرفیندن بو داش گؤوور قالا آدلانیر»{2}
آما هولاکونین قیزیللاریندان داها ده یرلی ثروتی بؤیوک موسیقیچی «صفی الدین اورموی» دیر، هولاکو بغدادی فتح ائدنن سونرا اورموی نی ده اؤزیله آذربایجانا قایتاریر، اورموی آدیلا تانیلمیش عبدالمومن بن یوسف بن فاخر صفی الدین اورموی، همن بو قیرخلار قالاسیندا هولاکو خانین غضبین ساکین لشدیر مک اوچون عود چالیر، باجاراقلی دا اولور.
هر حالدا عرب یازیچیسی«طبری» ده « 320 ــ 221 » ق ایللری اورموگؤلون نقل ائلییَرَک یازیر:« گؤلون ساحیلینده محمد بن بعیث ین ایکی قالاسی وار. بیریسی «شاهی قالاسی»او بیریسی ده «بیر قاپی، قالاسی»دیر، طبری نین یازیلاریندان بللی اولور بو ایکی قالا {ایسلامی آداسیندا یئرله شن شاهی قالاسی، ایله ایندیکی کاظیم خان قالاسی}اولوبلار، و او دئوریده عرب حاکیمی محمد بن بعیث ین سلطه سی آلتینا کئچیر.
بیر قاپی قالاسیندا خرمی لردن اولان قیرخ سایلی قورخماز آذربایجان ایگیدینه، خلیفه نین بیر بؤیوک اوردوسو ایله یئنندن سونرا بوقالانین آدی اوزون زامانلار میللت طرفیندن قیرخلار دئییلیب.
بو آرادا آذربایجانلی «رواد اوغلو وجنا» یادا ایشاره اولونور، طبری سؤزونون داوامیندا یازیر: {آفشین آذربایجانا گلن کیمی خرمی لرین قوشون باشچیسی {عصمت} ده شاهی قالاسینین دروازاسینا یئنیر، بو آرادا عرب قالاچی محمد بن بعیث عادتی اولاراق بؤیوک بیر یالان ایله عصمت ین قوشونونا یئمک ویئم یوللاییر، عین حالدادا عصمت ین قوشون باشچیلاریندان اون باشین قوناق چاغیریب گئجه نی باشلارین کسیر.
کاظیم خان قالاسی ایله شاهی قالاسینا گؤره غازان خانین آدلیم وزیری «خواجه رشید الدین فضل ال..» دا«غازانی تاریخینده» ایشاره ائدیب یازیر: «هولاکوخان، بوتون شام دان توتدو بغدادا هابئله باشقا اؤلکه لردن گتیریلمیش غنیمت لری شاهی قالاسی ایله تلا بیر قاپی قالاسیندا باسدیردی، سونرالار وزیرلرین و حاکیم لرین باجارسیزلیقی هابئله خیانتلرینه سبب، چوخو اوغرولانیب آرادان گئتدی»{ 3 }
داها بیر بؤیوک یازیچی، «یاقوت حموی» کاظیم خان قالاسینا رغمن یازیر: «فی جبلها قلعة حصنیة مشهوره أهلها عصاة علی ولاة آذربیجان فی اکثر اوقاتها و ربحا فرحوا فی سفینتهم و قطعوا علی السهبئه وعادوا الی حصینتهم فلایکون علیهم سبیل وقد رأیت هذا الفلعة من بعد عند اجتیازی به هذا الجیرة قاصدأ الی الخراسان فی ...
ترجومه : گؤلون داشیندا، موحکم بیر قالا وار، بو قالانین آداملاری حاکیم لرین علیهینه چیخیب عصیان ائدیرلر،ها بئله گاهدان قالادان چیخیب کاروانلاری تالاییب قاییدیرلار، 67 جی ایلده خوراسانا گئدن زامان، اوزاقدان بو قالا«هولاکو»ایله اوز به اوز اولوب گؤزومله گؤردوم.
ابولقاسم فردوسی ده شاهنامه ده، چیچست دن هابئله اونون بیر قاپلی قالاسیندان آد آپارار کن دئییر : « افراسیابی «همن آلپ ارتونقانی» بو قالادا، هوم آدلی بیریسی یئرین تاپیب کیخسرو یا خبر وئریب، و نهایت اونو توتوب اولدورورلر.
سایدیغیمیز قایناق لاردان علاوه، «میرزا رشید ادیب الشعرا ایله علی افشارین»، «تاریخ افشار و عبیدا... فتنه سی» آدلی کیتابدادا بو قالایا آیید بیر پارا یازی لارا هابئله شکیللره راست گلیریک، بو کیتابین، 12 و13 نمره لی عکس ایله ایضاحیندا«ابوالحسن خانه زاد ابن مرحوم علینقی خان»ایمضاسیلا بئله یازیلیب: «هولاکو خان قالاسی،گوگرچین«گوورچین»آدیلا تانیلمیش،اوردا قرار تاپان سو آنبارینیین باشیندا، 40 نفرین مکانی، مزاری آدلانیب،ایندیلیکده جومعه لری هر یئردن بو مقدس مکانین زیارتی اوچون گلیرلر، بوگؤلون ان درین یئری داشین قیراغیندا یئرله شیر، ملک قاسیم میرزانین امریله اوزون کندیل ایپ لرایله بو مکانین درین لیغین اؤلچوب لر.
قالانین دروازاسی گؤله ساری آچیلیب، دروازانین آغزیندا مرمر داش اوزره هولاکو خانین آدی یازیلیب، دروازانین، اوز به اوزونده قیرخ« 40 »قهرمانین زیارتینه گلن زائیرلر اوچون بؤیوک خارا داشی چاپیب آغاجدان کؤرپو سالیبلار، بو کؤرپونو گؤتوردوکده، قوش دان ساوا هئچ کیمسه قالایا گئدنمز.
خیرسک داشیدا، هولاکو داشینین یانیندا هابئله گؤگرچین، «گؤورچین» کندینین{4} قارشیندا دایانیب،بو قالانین هئچ بیر یولو یوخدور، هولاکو دئورینده ساروج ایله خیرسک ه یول چکیلمیش دیر، او یولو دا ایندی سو آلیب.»
آما شوبهه سیز، بو داشین آلین یازیسی نین ان اؤنملی بیر قیسمی ده کاظیم خان آدلی بیر قهرمانین ایگید لیک لریله یازیلیب، یقین عزیز اوخوجولاریمیزین آزدان چوخدان یوردوموزون، اؤزللیکده باتی آذربایجانین قهرمان اوغلو کاظیم خان قوشچو ایله تانیشلیقلاری وار،آما هر نَسه داشدان صوحبت گئتدیکده بئلنچی بیر ایگیدین حاققیندا دانیشماماق مومکون دئییل،
او زامانلار کی قان ایچن روس اوردوسو، یالتاق دا یالواران جیلولار، چؤرکی دیز اوسته اولان سیمیتقولار، باتی آذربایجان تورپاق لاریندا،روس، اینگیلیس، فرانسا و آمریکا یاردیمیلا، گؤنده بیر دهشتلی فاجیعه یارادیردیلار، اورمونو، سالماسی قانا بیلَشدیریردیلر، قوشچو نون اوجا اوچان قارتالی انزلین کئشیینی چکیر قاچقینلارا یاردیم اولور، عدالت بؤیکوایله کیمسه یه آیی کئشلیق قویمایاراق پای بؤلور، و در حال یئددی ایل تامام یاغیلارا اود قیسدیریر
«ماللا ایسماعیل سپهر»، کاظیم خانین رسمی کاتیبی بوتون بو ایللری کاظیم خانلا اولوب هر نه یی یاخیندان گؤردوکده کاظیم خانین نئجه آد چیخادماسینا رغمن یازیر:
«جیلولارین باشچیسی مارشیمون سیمیتقو الیله اؤلندن سونرا جیلولارین بیردسته سی قوشچویا یوگورورلر، بو 40 نفرلیک موسلح جیلو کاظیم آدلی مشهدی ایرضانین اوغلو و ایگید یولداشلاری ایله اولان دؤیوشده هامیسی اؤلور ائله جه ده سیلاحلاری کاظیمین الینه دوشور»، بوراسی کاظیم خان آدلی حماسه نین باشلانیشیدیر.
جیلولارسایسیز بؤیوک فجایع تؤره دیکدن سونرا اونودولماز عسگر آباد فاجیعه سین یارادیر لار، بو دهشتلی فاجیعه کاظیم خانی داها آرتیقراق داماردا قانین جوشا گتیریر. «تاریخچه اورمیه» کیتابینین یازیچیسی، «رحمت ال.. توفیق» اؤزو او ایللرده اورمودا یاشییاراق بو جینایتی بئله وصف ائدیر:«کندین اهالیسی مسجیده پناه آپاریرلار. جیلولار مسجیدین بوتون قاپی باجاسین باغلاییب،ایچری گئییب بوتون بؤیوک کیچیک آرواد اوشاقی وحشیجه سینه قتل عام ائله ییرلر، قان مسجیدی گؤتوروب قاپی دان ائشییه آخیر، بو دهشتلی جینایتده بوتون کندین آداملاری اولوب تکجه بیر کیشی ایله آرواد جنازه لرین آلتیندا یارالی دوشوب قالمیشدیرلار.
«اورمیه در گذر زمان« کیتابینین یازیچیسی «حسن انزلی» ده جیلولارین بو آغیر جینایتینه ایشاره ائده رک یازیر: بوتون بو جینایت لردن سرمست اولان جیلولار بو فاجیعه نی تؤردیکده،«بارن ذخر» آدلی بیر مسیحینی، قورخو هه ده قه لی مکتوب ایله کاظیم داشییا گؤندریرلر، بو مکتوبین عینی مضمونی بئله یازیلمیشدیر: بوتون اورمیه و سالماس شهرلرایله کندلری بیزیم «آسوری لر» سولطه سی آلتینا کئچیب، وبونونلا برابر دونیا اؤلکه لری آسوری لرین ایستیقلالین و یئنی مملکتیمیزی بو تورپاقلاردا رسمییته تانییب تصدیق ائدیبلر،سیزه نصیحت ائلیریک داشدان یئنیب، سیلاحلارینیزی وئریب ائولرینیزه قایئدیب اکینچیلیق ائده سیز!!! یوخسا سیزی اولدوروب دنیزه آتاجاییق.
کاظیم خان بوتون بو قورخو هَده قه لی مکتوبلارلا سؤزلره باخمایاراق مقدس یولونا داوام وئریر وسیلاحداشلاری ایله بیرلیکده جیلو، سیمیتقو قارشیسیندا دایانیب، بلکه دوزگون باخاندا ایستعمارین غربی آذربایجانی ایران دان آییرما سیاستین و انگلیس الیله مسیحی بیر دولت یارادیلماسینین قاباغین آلیب چیرکین خریطه لرین پوزوب.
دیققتله باخین! سونرالار بو مکتوب لار دفعه لرله تیکرار اولوب، حتی ایش او یئره یئتیریر کی« اینگلیسین تبریز ده کی باش کونسولو «کاپیتان ِگرد» کاظیم خانا قورخوهدَه قه لی مکتوب یازیب مئساژ گؤنده ریر.
«ماللا ایسماعیل سیپهر»،«تاریخ نوشاد» آدلی کیتابیندا یازیر : «اینگیلیس کونسولی داشدا کاظیم خانلا گؤروشدیکدن سونرا {5} چهریقه ساری گئدیب کاظیم خانی دوباره دن گؤرمک اوچون قوشچویا گلدی آما کاظیم خان کونسولون گؤروشونه حاضیر اولمادی، من «ماللا سیپهر» یاخیندان کونسولی گؤروب دئدیم آغا بیزیم گوناهیمیز ندی ، کاظیم اؤز سیلاح داشلاری ایله ، قالایا یئغیشیب ، بونون کند اهلینه نه دخلی وار، کونسول هیسله نه رک قایئدیب دئدی: «سیزین گوناهینیز بودور کی کاظیمین دؤورون آلیب حیمایت ائلیرسیز! سیزلر یاردیم ائتمه سز کاظیم هئچ نه ائلیه بیلمز! ایسماعیل آغانین حاققی وار بوتون بو کند لری آتلیلاریلا آیاخلیا ! نیه کی سیزلر سیمیتقونون تابیعی اولمایبسیز!!»
«ماللا سیپهر یازیر»،« او گونه کیمی خود من اینانمیردیم سیمیتقونی اینگیلیس حیمایت ائده، آما او گوندن بری بو سؤزه ایمان گتیردیم». ماللا سیپهر سؤزونون داوامیندا یازیز:«کونسولین ماموری ایسماعیل خانلا، خود من داشا ساری گئدیب کاپیتان ِگردین سؤزلرین کاظیم خانا چاتدیردیق، بو آرادا ایسماعیل کاظیم خانلا پیس دانیشیب دئدی : کونسولین دئیشیینه گؤره سیز گرک شهره گله سیز، یوخسا زورایله آپاراجاقلار، ماللا سیپهر یازیر کاظیم خان بو سؤزی ائشیدن کیمی تاپانچاسین چکیب ایسماعیلی اؤلدورمک ایسته ییردی کی من یالوار ـ یاخار ایله قویمادیم»
«محبوب داداشپور» دا «کاظیم خان قوشچو» آدلی کیتابیندا همن بو مساله یه توخوناراق یازیر: «کونسول آدامی ایسماعیل خان کاظیم خانا ساری اؤز توتوب دئییر، کاظیم خان اؤزون گلمه سن مجبور اولوب سنی زورلا آپاراجاییق و ... کاظیم خان بو حالدا تاپانچاسین چکرَک اوجادان دئییر:«بی شرف سن اؤزون خاچ پرست اولوبسان ایستیرسن منیده دینیمدن دؤنده ریب اینگیلیس بایراغی آلتینا آپاراسان، ... اولموش کونسول غلط آرتیب»
اینگیلیس کونسولی، کاپیتان ِگرد قوجا ایستیعمار سیاستینه تابیع اولاراق کاظیم خانین موقاویمتین سیندیریب سیمیتقویا یول آچماق اوچون یئنه بیر حربه یه ال آتیر.
محمد تمدن «اورمیه تاریخی» آدلی کیتابیندا بو قونویا آیید یازیر:«قدیم افسر لردن اولان کلبعلی خان آدلی بیر سرهنگ، اینگیلیس کونسولوندان ماموریت آلیر، کاظیم خانلا گؤوشوب اونو داشدان چیخیب کونسوللوقا هابئله سیمیتقویا تابیع اولماقا رغبتین قازانسین، کلبعلی خان کاظیم خانلا گؤروشونده ، کونسولون بوتون سؤزلرین دئییب هابئله کونسول سون سؤزلرینده بو مضمون دا کاظیم خانا چاتدیریبب، کونسول دئییر، کاظیم خان بو شرط لری قبول ائتمه سه، داشی کاظیم خانین باشینا داغیداجایام، کاظیم خان کونسولین سون سؤز ساوینی ائشیدرکن آجی گولومسه ییب دئییر، سرهنگ سندن ایستیرم منیمده سؤزلریمی آرتیق اسکیتمه دن کونسولا یئتیره سن، گئت سؤزلریمین سونوندا بونودا کونسولا دئگینن کی، کاظیم دئییر:جیناب کونسول منیم ... یئییر.
بلی،بوراسی کاظیم خان داشی دیر،ایگید لرین سیر داشی ــ دونن،بوگؤن،صاباح،هرآن قهرمانلار یولداشی. کاظیم خاندا بو قهرمانلاردان اولاراق آدی خالقی طرفیندن بو باشی بلالی ایگید پرور داشا، قالایا لایق گؤرونوب.
«اورمیه تاریخینین» یازیچیسی، محمد تمدن، سیمیتقو فیتنه سینده اورمودان کؤچوب کاظیم خان داشینا گئدرکن یازیر:«کاظیم خان داشی، گؤرمه لی منظره لردن ساییلان بیر قالادیر، بو داش گؤلون ان درین نقطه سینده قرار تاپیب و بیر ایستراتژیک مؤوقعیه مالیک دیر، کئچمیش ده آدی قیرخلار هابئله بیر قاپی آدلانیب...
«محمد تمدن»، کیتابیندا، قالانی توصیف ائتمه دن اول، کاظیم خانا گؤره یازیر: «کاظیم خان قوشچونون غیرتلی اینسانلاریندان بیری بو قالایا قوشچی، قره باغ، گؤورچین قالا و...ایگید لرین بیر یئره توپلاماقلا، اطراف کندلری هابئله داشا پناه گتیرنلری، سیمیتقونون قولدورلاری هوجوموندان قورویوب ساخلاییر.
چوخ آدلیم و سندلی اولان«اورمیه،عالم یاندیریجی محاریبه ده»کیتابینین، یازیچیسی «رحمت ال.. خان معتمدالوزاره» ده جیلولوق ایله سیمیتقولوق فاجیعه سینه توخوناراق اورمونون دهشتلی منظره لریندن بیریسینی بئله وصف ائدیر: «اورمودان کاظیم خانین یاشادیقی قیرخلار داشینا 10فرسخ بلکه ده چوخ یولدور، بو یولون کندلری بوتون لیکده اورمو کویشنینین ان آباد پارچالاریندان ساییلیردی و نوفوس باخیمیندان کمال حدینده یدیر،آما ایندیلیکده بو یولون بویوندا کندلر بوتون داغیلیب و بوتون بو کندلرده بیر اینسان دا ساکین دئییل، یئرلی ساکین لر بوتون اولوب یادا قاچقین دوشوب لر، باغلار داغیلیب، اکین یئرلری تیکانلیق ایله قمیش لیغه دؤنوب، بو دوروملا برابر وحشی حیوانلار او جومله دن دونقوزلار بو یئرلرده مسکن سالیب»
هر حالدا قونودان کنارا چیخمایاق، «محمد تمدن»، کاظیم خانا قوناق اولوب، قالانی یاخیندان گؤروب بوتون دلیک دئشیین تانییاندان سونرا گؤردیک لرین بئله یازیر:« قالایا گئدن یول ان عجایب لردن ساییلیر بللی دئییل بو داش یول اینسان الیله سالینیب یوخسا طبیعت الیله، یول یوخاریا ساری گئدیکجه انی آزالیر ونهایت6 متره یئتیشیر،«تمدن»، گؤردوکلرینین داوامیندا یازیر: داشین اتکیندن یوخاری یا باخاندا 200 مئتر اؤندورلیگینده سال داش گؤرونور، عینی حالدا اوستن آشاغی یا باخاندادا یئنه بیر بوتون قایا گؤرونور کی دنیزین اوزوندن اوسته ساری قالخیب،بو قالانین دالانیندان آلتی مئتیرلیک بیر یولا راست گلدیک کی 200 مئتیر اوزون لیکده دنیزه ساری گئدیب سانکی آرادا قیریلیب، کاظیم خانین امریله بو آرادا بیر کؤرپو سالینیب، بو کؤرپونو گؤتورلندیکده قالانین یولو تمامیله باغلانیر.
«تمدن» هابئله قالانین یازی داشلارینا ایشاره ائده رک یازیر: قالادا اسکی زامانلاردان قراوول لیک لار واریمیش، کاظیم خان اونلاری سهمانلییب، بو قراوول داشلارینین بیری آغ مرمر داشدان زینت تاپمیش دیر. اوزرینده گؤزل نسخ خط ایله بو عیبارت یازیلمیش دیر«اظفر علی ال..السلطان الاعظم الحطاغ الحسین ...»اورمیه تاریخینین یازیچیسی هابئله آرتیریر، قالادا چوخلو پارلاق آغ مرمر داشلار ایله قبیرداشلاری گؤرونوردی کی اوزلری گؤزل خط ایله قازیلمیشدی، سونرالار 1349 جی ایلده بو داشلاردان یادداشت گؤتوروب عکس سالماق اوچون گئده نده هئچ بیری سین گؤرَنمَدیم، کند اهالیسینین دئدیگینه گؤره اجنوی اؤلکه لردن گلیب آپارمیش دیرلار،البته داشلاردان بیری سویا دوشوب دئییب، یئرین گؤرسَدیردیلر.
«تمدن»سؤزونون داوامیندا قالا دا بؤیوک بیر قویودان سؤز آچیر و کاظیم خانین تیکدیغی بینایا گؤره یازیر:
کاظیم خان قالادا، ایکی قات بیر ائو تیکیب، عاییله سی اوردا یاشاییر، قالانین اوستونده تیکیلن بو ائو قدیم افسانه لری خاطیرلاییر،کاظیم خان بو بینادان باشقا دمیرچی خانا، موهوممات زاغاسی،هابئله بیر پارا باشقا بینالاردا تیکیب،ائله بونا سبب ده بؤیوک داشلاری دینامیت له یاریب سهمانلاییب.
کاظیم خانین اؤنملی ایشلریندن بیریسی ده، قاییق قوشما ایشیدیر، احتییاج اولان زامانلار، آداملاری گؤلون اوتای بو تایینا آپاریب گتیریردیلر،و بونونلا برابر قالایا آذوقه داشییر دیلار.
کاظیم خان یئددی ایل بو قالادا، الوان الوان دوشمنلرین قارشیسیندا دایانارکن، نهایت 1301 جی گونش ایلین آذر آیئنین 22 سینده «اینگیلیس الیله گونی گؤندن آرتیق بؤیوین باش وزیر ریضا خان میر پنج اوردوسو الیله آیلار بویو موحاصیره آلیناندان سونرا بیر قزا نتیجه سینده داشدا بومبا آچیلیب دونیاسین دئییشیر.
اؤنملی سی بو کی کاظیم خان داشدا موحاصیره اولان زامان، دفعه لرله بیله سینه تاپشیریق وئریرلر تسلیم اولا، لاکین او قبول ائله میر وبو کاظیم خانین، سیاسی باخیمدان دا بؤیوک دوشونجه سین گؤرسدیر، «اورمیه در گذر زمان»کیتابینین 19 جی بؤلومونون 518 جی صحیفه سینده یازیلیر: کاظیم داشی آیلار بؤیو موحاصیره ده اولان زامان، گؤورچین قالا کندینین اربابی، حاجی شهاب الدوله، کاظیم خانی یاخیندان تانییب، بؤیوک ایشلرین بیلیب، سئودییینه گؤره کاظیم خاندان ایستیر داشدان یئنیب، بیرلیکده اورمیه یه گئتسینلر، ائله جه ده شهاب الدوله واسیطه اولوب کاظیم خانی باغیشلاییب بیر دیرلی رتبه وئرسینلر،
آما سوز بوراسی کی کاظیم خان ایران دا گئدن بوتون سیاسی اویونلاری دوشونرکن شهاب الدوله نین جاوابیندا دئییر: آغا! من بو قدر بیلیرم، ایران داها، قانونا قایئتمایاجاق، ریضا خان ایندی وزیرالوزرا اولسادا، تکجه شاهلیقا فیکیر وئریر، احمد شاه ایش اوستونه گلسه منیم گؤزوم اوسته، منده اونا باش ایَرم، آما ایندیسه من داشدان یئنمه یه جم، قانیم بو داشی بویاسا بئله.
«محبوب داداشپور»کاظیم خان قوشچو آدلی کیتابیندا، کاظیم خانین آخیر گؤنلرده اولان احوالاتین کاظیم خانین «خانیم آدلی» قارداشی قیزی دیلیندن بئله یازیر: عمی مین بوتون حرکاتین یاخیندان دویوب، گؤز آلتینا آلیردیم، دویغولارین هئچ بیلدیرمه دن، سازین{6} گؤتوروب، آستاجا اوزاقلاشدی، اوزاقدان عمیمی ایزله ییردیم، اوبیر سال داش اوسته ایله شیب توفنگین داش اوسته قویوب، صدفلی سازین باغرینا باسیب دیلندیریب و حزین سسی ایله اوخوردو:
بس دی فلک داها چکمم نازییین ـــــ آغلاتمارام اؤردگییین قازییین
گؤیلو خوش اولانا گؤندر سازییین ـــــ منیم گؤیلوم پریشاندی آغلارام
کاظیم خانین، قارداشی قیزی «خانیم» دئییر عمیمین بو سؤزلری بیلمده ائله احوال ـ روحیه یاراتدی کی اؤزومو داها گیزلینده ساخلایانماییب یاخینا گئتدیم، عمیم منی گؤردوکده تئز گؤزلرینین یاشین ایکی الیله سیلدی، آغلایا آغلایا دئدیم، قوربانین اولوم عمی سنده آغلاییرسان؟ عمیم دئدی: خانیم گرک گلمه یردین، سونرا دئدی اوره ییمه قویولوب، یاشاییشیمین سون گونلریدی، حیاتلا ساغ اول لاشماق ایسته ییرم اوره ییم اؤلوب گئدن یولداشلاریما سیخیلیر.
محبوب داداشپور ایدامه ده یازیر: «کاظیم خان سون گونلرده اؤز باخیشیلا هامی دان حلالیت آلیردی وبو داشین ساکین لرینده، بؤیوک بیردویغو سال جو یاراتمیشدیر، قالادا آروادان، کیشی یه، جاوان قیزلاردان اوغلانلارا کیمی هر هانسی سیلاح گؤتورمک باشاریردی، الینه سیلاح آلیب، بیر ایگید تک دؤیوشوردو».
بلی، کاظیم خانلا برابر اونلارجاــ یوزلرجه {7} قهرمان کیشی یا آرواد ــ اوغلان یوخسا قیزاصلانلار دؤیوشسه بئله، یازیق لار اولسون ایندی چوخلارینین حتی آدینی دا بیلمه ییریک، سانکی خود کاظیم خانی تانیمیشیق؟! کاظیم داشینین باشقا ایگید لرین تانییاق، کاظیم خانین آنا یوردو قوشچودا بو قهرماندان بیر ساده هیکل داشی دا گؤرونمور، مگر بو همن کاظیم خان دئییل کی ایللر بویو، روس، اینگیلیس، جیلولوق، سیمیتقو و ریضا خان قارشیسیندا بیرباشی اوجا قهرمانا تای آیاق اوسته دوروب اجنوی لره باش ایمیر، سونرا گلیب دئییریق جاوانلاریمیز ندن، گؤنئی آمریکانین قهرمانی چه گورانین میدالین بوینولارینا سالیب ، اؤز کؤکی اولمایان اینسانلارا تای خیاوانلارا چیخیر لار.
دوزگون باخاق، بیز ستتارخانلاریمیزا کاظیم خانلاریمیزا نیله میشیق؟!
قایناقلاریمیز و ایضاح لاریمیز:
ـــــ «افشار تاریخی» میرزا رشید ادیب الشعرا،وعبیدال..فیتنه سی، علی افشار، سهمانلاییب چاپا حاضیرلایانلار،پرویز شهریار افشار، محمود رامیان ـــ عکس و ایضاح نمره 14، 13، 12، شفق 1345
ـــــ «اورمیه، عالم یاندیریجی موحاریبه ده» رحمت ال.. خان معتمد الوزاره، ص 531و532 شیرازه 1379
ـــــ «رضائیه تاریخی» محمد تمدن، ص 20،24. 369، 347و8 تهران 1350
ـــــ «اورمیه گؤلو و ایسلامی آداسی» بهروز خاماچی،ص 49و60 104تا108 مهدآزادی 1376
ـــــ «اورمیه تاریخچه سی» رحمت ال..توفیق، ص 131 و... شیرازه 1382
ـــــ «طبری تاریخی» محمد بن جریر، ترجومه ابوالقاسم پاینده، تهران 1362
ـــــ «نزهة القلوب» حمدال.. مستوفی، ص 240 تهران 1336
ـــــ «غازانی تاریخی» خواجه رشیدالدین فضل ا.. ص 182 اینگیلیس 1358 ق
ـــــ «کاظیم خان قوشچو» محبوب داداشپور قوشچی، ص 73 ــ 154،5،6، و 167 ــ یاز 1388
ـــــ «زامان بویونجا اورمیه ــ اورمیه در گذر زمان» حسن انزلی،ص 486،498و9 512،13،14و518 دستان 1384
ـــــ «تاریخ نوشاد»ماللا ایسماعیل سیپهرگؤورچین قالا، ال یازما 1341 ش : بو کیتابین رونوشتی سایین غلامرضا غلامی قوشچی جینابلارینین شخصی آرشیوینده موجود اولارکن اونا ایرجاع اولوندو.
{1}عکسین ایضاحی،سایین محبوب داداشپور قوشچونون «کاظیم خان قوشچو» آدلی کیتابیندان آلینیب،خاطیرلامالیق محبوب داداشپور، کاظیم خانین قارداشی اوغلو و یاخین سیلاحداشلاریندان اولان«داداش بیین» باجیسی اوغلو دیر.
{2}هولا کونین مزارینین هاردا اولدوقینا گؤره ایکی سؤز وار، دئمک اولار بوتون تاریخ یازیچی لاری، اونون تورپاغا تاپشیردیغی یئری ایندیکی ایسلامی آداسیندا یئرله شن شاهی قالاسییلا، کاظیم داشین بیلیب و یازیبلار.
{3} بوقیزیللارین، عتیقه لرین قالیب قولانیدا، بیرینجی دونیا ساواشیندا روس اوردوسو الیله تالاندی. حسن انزلی ماللا ایسماعیل سیپهریندن اولان گؤروشینده بو سورونو سوروشاراق یازیر: تاریخ نوشادین یازیچیسی دفعه لرله منه دئییردی، بیرینجی دونیا ساواشیندا من اؤزوم «ماللا سیپهر» 12یاشیندا اولارکن، گؤردوم روس اوردوسونون عسگرلری قیرخلار داشینا گلیب ، بیر نئچه گون داشدا قالیب آختاریش آپاراندان سونرا، آتلاریلا، ده وه لره، یوهلنمیش اشیاء ایله داشدان یئنیب گئتدیلر...
{4}تاریخ افشار آدلی کیتابین 14 نمره لی عکس و ایضاحیندا گؤورچین قالا کندینه آیئد یازیلیب: بو کند اورمی نین ــ قره باغ انزل ماحالیندا قرار تاپیب، آدی گؤگرچین قالا «گؤورچین» دی، بو کند مرحوم شجاع الدوله نین مولکی دیر و هولاکو قالاسینین اوز به اوزونده یئر له شیب، گؤورچین قالا کندین دن هولاکو قالاسینا اون بئش دیقه یولدور، بو کندین اهالیسی قدیم زامانلاردان بری، بؤیوک سولطان لاردان فرمانلاری وار، و کیمسه بو کندین آداملاریندان دیوان مالییاتی آلماق حقی یوخدور، نییه کی بو کندین بوتون آداملاری اوزون کئچمیش دن هامیسی گمیچی اولوب، هابئله قیرخلارایله خیرسک قالاسین قوروماق دا چالیشیبلار...
{5}بو گؤروش، کاظیم خانلا، اینگیلیس کونسولی«کاپیتان ِگردین» بیرینجی و سونونجو گؤروشویدور، سونرالار کاظیم خان اینگیلیس کونسولونین گؤروشونه حاضیر اولمور. بو گؤروشه آیید «تاریخ نوشاد»دا بئله یازیلیب: اینگیلیس کونسولی کاظیم خانا خبر وئرمه دن قوشچو یولوندان داشا ساری گلیرمیش، کاظیم خان اؤز توفنگچی لری واسیطه سی ایله بو مووضوع دان خبر دار اولوب کونسولی داشدا قبول ائلییر، بو گؤروشده کونسول کاظیم خانا اوز توتوب دئییر: ندن ایسماعیل آغادان! تبعییت ائله مییب، اونون فرمانلارین جاماعات طرفیندن یئرینه یئتیر مه ده مانع اولورسان؟ کاظیم خان جاواب وئریر: جیناب کونسول، من بیر اکینچی یم، ایسماعیل آغا منی کؤیشنیمدن کندیمدن ایراق سالیب، او بو یازیق کندی لره جرمه باغلاییب اونلاری تالان ائلیییر، او عمر خانی منیم اوستومه یوگوردوب، ساواش سالیب، یوخسا بونلار منیم گوناهیم ساییلیر؟! کاظیم خان سؤزونون داوامیندا سیمیتقو یا ایشاره ائده رک دئییر، بیر آدام کی قوناق چاغیریب قوناقیین اؤلدورمک نییتینده اولا اونا نئجه آرخالانماق اولار، کونسول باشین آشاغیا سالیب بیر آن فیکیر له شه رق قایئدیب دئییر: کاظیم خان ، سن داشدان آشاغی یا یئنسن سؤز وئریرم، سیمیتقو سیزیندن ایشی اولمایا! نییه کی سیز اینگیلیس دولتینین حیمایه سی آلتیندا اولاجاقسیز!! کاظیم خان بو آرادا فرصتدن ایستیفاده ائلییب دئییر: ایه سن کوردلری نجف آباد، قالاسی دئوریندن اوزاقلاشدیرسان، منده اوچ گوندن سونرا سنینله شهره قاییداجایام، کاظیم خانین ساوادی اولما سادا اؤز هوش و ذیکاوتیله، حتی سیاست تؤلکوسو «کاپیتان ِگردی» ده مغلوب ائلییر، نییه کی نجف آباد قالاسی بوتون کند اهالیسی ایله عمر خانین موحاصیره سی آلتیندایدیر و ایه سیمیتقو نین آداملاری بو کنده یول تاپسایدیر لار بوتون کند آداملارین اولدوروب، ائولرین تالان ائلییه جه یدیلر. کاپیتان ِگرد عمر خانین تفنگچی لرین دالییا چکیب، سیمیتقو ایله نقشه سین هماهنگ ائتمک اوچون چهریقه ساری گئدیر و بو آرادا کاظیم خان فورصتدن بهره له نیب، نجف آبادین بوتون اهالیسینی کاظیم داشی یا آپاریر. ائله «محبوب داداشپور» دا کیتابیندا نجف آباد کندینین قورتولوشونا ایشاره ائده رک، بوتون نجف آباد اهالیسی ایله کاظیم داشیدا یاشییان آداملارین درین سئوینجینه رامآ یازیر، نجف آباد جاماعاتی داشا یئتیشنده بؤیوک بیر جوشقو وسئوینج یاراندی، هامی شادلیق دان گؤزلری دولاراق بیر لیکده بو شعرلری اوخویوردولار:
صف چکر توفنگچی، ساغ سولوندا ـــــ وار نیشان آغامدان، کاظیم قولوندا ائشیلمیش گول له دن، ائلین یولوندا ـــــ کاظیم خان بؤیکونه قوربان اولایدیم
یاییلیب هر یانا، صوحبتی سؤزو ـــــ داردا قویماز قالا گؤزلویون گؤزو یوخسولو دویورار، آج قالر اؤزو ـــــ عدالت بؤرکونه قوربان اولایدیم
{6}کاظیم خان الینه سیلاح گؤتوروب، تورپاغینا قارشی مو تجاویزلرله اوزون زامان موباریزه آپارمادان اول، آشیق سازی چالیب اوخویاردی، گؤرنلرین دئدیکینه گؤره آشیق صنعتینی اوستاجاسینا ایفاء ائلییر دی، اورنک اولاراق باخین«سپهبد جهنبانینین» خاطیرات کیتابینا، جهانبانی هر ندن اول کاظیم خان دان سؤز آپراراق دئییر: بو آدام کئچمیشده، آذربایجانلی لارین دئییشیجه آشیق ایدیر، آشیق یئرلی چالقی چیلاری دئییر لر بونلار بیر نووع سه تار یا چو گور چالیر لار! سپهبد جهانبانی سونرا کاظیم داشی دا، کاظیم خانلا اولان گؤروشوندن سؤز آچاراق دئییر: قالادا کاظیم خانین قوناقی اولوب، گئجه نی آی ایشیغیندا دانیشیردیق، کاظیم خان منه ساری باخیب دئدی: بیلیردین من جاوانلیقدا آشیق ایدیم، دئدیم نییه ائشید میشم ، آما ائشیدمک هارا گؤرمک هارا، کاظیم خان آیاغا دوروب، اوداسیندان، آشیق سازینی گتیردی، سازین گؤن دن اولان بندین سول قولوندان آسیب تورکجه اوخوماقا باشلادی، ایستی و کیشی یانا سسی، سازین سسیله قاریشیب جیلوه له نیردی. سپهبد جهانبانی سؤزونون داوامیندا یازیر: «او گئجه آیئن ایشیغیندا آشیق کاظیمین دورومو، گؤلون شپه لری، و آی اولدوزون قاش گؤز آتماسی، منیم اونودولماز خاطیره لریمدن دیر کی همه شه گؤزوم اونونده اولوب و اولاجاق»
{7}سیپهبد جهانبانی، خاطیرات کیتابینین 247 صحیفه سینده کاظیم خانین سیلاح داشلارین 200 آتلی وپیاده یازیب دئییر: کاظیم خانین آداملاری فیشنگین پوکه سین 50 مئتیرلیق مصافه دن نیشان توتوب ووروردیلار، جهانبانی سونرا سرهنگ شیبانی نین دیلیندن یازیر: کاظیم خانین سیلاحداشلاری یئنیلمیین بیر دؤیوشچودیرلر وکاظیم خانا تام علاقه و حرمت بسله ییر لر. البته ماللا ایسماعیل سیپر کاظیم خانین سیلاح داشلارین 300 نفر ساییر، آما هر حالدا سون گؤنلرده کاظیم خانین توفنگچیلری بو رقم لردن چوخ آزیدیر
محمدعلی ارجمندی (آيين شايين)